دوازده اسفند: روز جهانی حیات وحش و آینده مبهم انسان

فوک خزری در یک قدمی انقراض. جمعیت تنها پستاندار دریای مازندران از یک میلیون به ۱۰۰ هزار رسیده است.

قتل عام ۱۸۶۴ سار در خوزستان. متخلفانی که با استفاده از تور، ۱۸۶۴ سار را به منظور فروش در بازار صید و ذبح کرده بودند …

یک ماده پلنگ ایرانی بر اثر برخورد با خودرو در جادۀ پارک ملی گلستان تلف شد. این پلنگ پس از تصادف با خودرو علی‌رغم آسیب‌دیدگی شدید هنوز زنده بوده و خود را تا فاصله حدودا ۳۰۰ متری از جاده کشانده، اما به دلیل شدت جراحات …

دو محیط‌بان بابل به ضرب گلوله شکارچیان متخلف مجروح شدند. این دو محیط‌بان از ناحیه پا و قفسۀ سینه مجروح و …

۸۰ درصد زباله‌های دریایی، پلاستیک است که …

در میان انبوه خبرهایی که این روزها به ما می‌رسد، خبرهایی حاکی از زلزله، آتش سوزی، سقوط هواپیما، ریزگردها و آلودگی هوا که در همۀ آنها تعداد قابل توجهی از هموطنان، دوستان و بستگان‌مان را از دست می‌دهیم، خبرهای دیگری نیز به چشم می‌خورد که در میان خیل خبرهای مصیبت‌بار و ناراحت‌کننده، در سطح جامعه کمتر به آن توجه می‌شود. خبرهایی که اهمیت و میزان تاثیرگذاری‌شان بر زندگی ما کمتر از دیگر رویدادها نیست.
امروز ۱۲ اسفند برابر با سوم مارس روز جهانی حیات وحش است. نام‌گذاری این روز بهانه‌ای شد تا به حیات وحش بپردازیم، اهمیت آن بر زندگی‌مان را واکاویم و همچنین فعالیت‌هایی که به عنوان یک شهروند می‌توانیم برای حفظ حیات وحش و گوناگونی آن انجام دهیم را مرور کنیم. با ما همراه باشید.

این شعار روز جهانی حیات وحش در سال ۲۰۱۶ بود. سال ۲۰۱۳ بود که به پیشنهاد تایلند، مجمع عمومی سازمان ملل متحد ۱۳ مارس برابر ۱۲ اسفند (روز تصویب کنوانسیون تجارت جهانی گونه‌های در معرض انقراض گیاهی و جانوری – CIETS) را به عنوان روز جهانی حیات وحش نامگذاری کرد تا بیش از همیشه توجه همگان به میزان اهمیت و تاثیرگذاری گوناگونی گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی جلب شود.

مجمع عمومی در قطعنامۀ خود، بر نقش مهم حیات وحش تاکید کرد و به تاثیرات مختلف آن شامل اثرات محیط زیستی، ژنتیکی، اجتماعی، اقتصادی، علمی، آموزشی، فرهنگی، تفریحی و زیبایی شناختی بر توسعۀ پایدار و رفاه انسانی بشر اذعان کرد. روز جهانی حیات وحش امروز به عنوان مهمترین رویداد سالانه جهانی مربوط به حیات وحش شناخته می شود.

                                                عکس: جبیر – از علی اکبر رشوندآوه

هرگونۀ گیاهی یا جانوری حلقۀ مهمی از زنجیرۀ به هم پیوستۀ زندگی و حیات است که در ارتباط متقابل با سایر جانوران طبیعت به تعادل رسیده و عدم وجود آن کل اکوسیستم را دچار اختلال خواهد کرد. از دیرباز انسان و حیات وحش در تعادل با یکدیگر زندگی می‌کردند اما به تدریج به دلایلی چون دخالت‌ها و خودخواهی‌های بشر، توسعۀ شهرنشینی و تغییرات جوی و آب و هوایی این تعادل بر هم خورده و حیات بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری مورد تهدید و خطر انقراض قرار گرفته‌اند.

حال سوال اساسی این است این مساله چه اهمیتی دارد؟ نگهداری و حفاظت از حیات وحش چه تاثیر مهمی بر زندگیِ منِ شهرنشین دارد؟ کشته شدن، از بین رفتن و انقراض یک گونۀ نادر گیاهی و یا جانوری چه اثر شگرفی بر زندگی من می‌تواند داشته باشد؟
در ادامه به تعدادی از دلایلی که اهمیت اساسی حیات وحش و نقش آن بر تعادل اکولوژیکال بر روی زمین را نشان می‌دهد می‌پردازیم.

اکوسیستم سالم

اکوسیستم به تمامی روابط بین ارگانیزم‌های مختلف (گیاهان، حیوانات و دیگر ارگانیزم‌های زنده) که از طریق شبکه و زنجیره‌های غذایی به یکدیگر متصل‌اند، اشاره دارد. حتی اگر یک گونۀ حیات وحش از یک اکوسیستم منقرض شود، ممکن است تمامی چرخۀ غذایی را از بین ببرد که در نهایت منجر به نتایج فاجعه باری خواهد شد. زنبور را به عنوان یک مثال ساده در نظر بگیرید. زنبور با حمل گرده، نقش حیاتی برای رشد محصولات خاصی ایفا می‌کند. اگر تعداد زنبورها کاهش یابد، رشد محصولات غذایی به علت فقدان گرده افشانی قطعا پایین خواهد آمد. گونه‌هایی مانند جانوران گوشتخوار و گربه‌سانان در مراتب بالایی از زنجیرۀ حیات قرار دارند. سلامت آنها نشانۀ سلامت کل اکوسیستم می‌باشد. وجود این جانوران نشان دهندۀ آن است که غذای آنها به ویژه گونه‌های گیاهخوار مانند آهو، بز و … به اندازۀ کافی وجود دارد که خود بیان‌کنندۀ وجود غذا و گیاه کافی در محیط است و این موضوع حاکی از وجود چرخۀ سالم هیدرولوژیکی و اکولوژیکی در منطقه است.

به همین ترتیب اگر تعداد یک گونه افزایش یابد، دوباره می‌تواند تاثیرات منفی بر روی تعادل محیطی داشته باشد. به عنوان مثالی دیگر حیوانات گوشتخوار را در نظر بگیرید که هر روزه به علت شکار بی‌رویۀ انسان از بین می‌روند. کاهش این گوشتخواران منجر به افزایش تعداد گیاهخوارانی که به پوشش گیاهی جنگل‌ها برای بقا وابسته هستند، می‌شود. زمان زیادی طول نخواهد کشید که تعداد گیاهخواران در جنگل‌ها تا حدی افزایش یابد که برای تامین نیازهای غذایی خود به زمین‌های کشاورزی و روستاها می‌روند. بنابراین حفظ حیات وحش نقش اساسی برای تضمین تعادل اکولوژیکال و در نتیجه حفظ سلامتی یک اکوسیستم دارد.

شعار روز جهانی حیات وحش ۲۰۱۸: گربه‌های بزرگ جثه: صیادان طبیعی در معرض تهدید

محیط زیست

حیات وحش همچنین نقش مهمی در پاکیزگی و سلامت محیط زیست ایفا می‌کند. خیلی از میکرو-ارگانیزم‌ها، باکتری‌ها، لجن‌ها و قارچ‌ها و همچنین کرم‌های خاکی از ضایعات حیوانی و گیاهی تغذیه می‌کنند. آنها این مواد را تجزیه کرده و مواد شیمیایی آنها را به خاک برمی‌گردانند بنابراین خاک دوباره با مواد مغذی پر می‌شود که این نیز به نوبۀ خود توسط ریشۀ گیاهان جذب شده و موجب رشد آنها می‌شود. همچنین بسیاری از پرندگان مانند عقاب و یا کرکس که مردم حس خوبی به آن ندارند، کمک بزرگی به طبیعت و محیط زیست می‌کنند. این جانوارن لاشخور کمک به از بین رفتن لاشه‌ها و بدن موجودات مرده از محیط زیست می‌کنند و بدین وسیله نقش مهمی در پاکیزگی آن دارند. تصور کنید محیط زیستی را که لایه‌های اجساد آن را در برگرفته باشد. به کمک بعضی از گونه‌های حیات وحش، محیط زیستی پاکیزه و سالم در اختیار ما قرار می‌گیرد.

عکس: کرکس نابالغ هندی – از هادی انصاری

کشاورزی

جمعیت انسانی برای نیازهای غذایی خود، به طور عمده وابسته به محصولات کشاورزی و گیاهان می‌باشد. حیات وحش نقش مهمی در رشد این محصولات دارد. میوه‌ها و سبزیجاتی که از گیاهان بدست می‌آوریم، نتیجۀ یک فرآیند گرده افشانی به عنوان یک سیستم تولید مثل در گیاهان است. انتقال گرده بین گیاهان موجب تولید دانه می‌شود. حال برای پدیدۀ گرده افشانی، پرندگان، زنبورها و حشرات که از کوچک‌ترین گونه‌های زمین هستند، نقش حیاتی دارند. به وسیلۀ این پرندگان و حشرات است که گرده‌ها از یک گل به گل دیگر منتقل می‌شود. اگر گرده‌ای که پرندگان و حشرات آن را حمل می‌کنند به هر علت کاهش یابد، رشد گیاهان می‌تواند به طور قابل توجهی تحت تاثیر قرار بگیرد؛ علاوه بر گرده افشانی، بسیاری از پرندگان نیز در کنترل آفات با تغذیۀ آنها نقش مهمی دارند.

ارزش دارویی

تعداد زیادی از گیاهان و گونه‌های جانوری در یک یا چند مورد به انسان سود می‌رسانند. تعداد زیادی از داروها مانند آسپرین، پنی‌سیلین، مورفین و … از گیاهان غیرکشاورزی مشتق می‌شوند. نه تنها گیاهان مفید هستند، بلکه بسیاری از عصاره‌های گونه‌های مختلف حیوانی سرشار از مواد مغذی و ضد اکسیدان هستند. برای مثال، روغن گرفته از یک نوع ماهی، سرشار از آنتی اکسیدان‌های امگا ۳ و امگا ۶ است که به مبارزه با افزایش سن و پیری کمک می‌کند. مواد شیمیایی مشتق شده از میگوها و خرچنگ‌ها برای درمان عفونت‌های قارچی استفاده می‌شوند. سم مار کبری خاصیت درمانی دارد و بسیاری از موارد دیگر. امروزه، بسیاری از گونه‌های جانوری برای درمان بیماری‌های مهلکی نظیر سرطان، آلزایمر و پارکینسون مورد مطالعه قرار می‌گیرند. اگر حیات وحش امروز حفظ نشود، به زودی حیات بشر نیز به مخاطره می‌افتد.

اقتصادی

حیات وحش همچنین نقش مهمی در بهبود اقتصاد کشورها دارد. حضور گردشگران از نقاط مختلف جهان برای مشاهده گونه‌های نادر حیات وحش و دیگر ویژگی‌های یک حیات وحش متنوع موجب جریان ارز خارجی به کشور و افزایش تولید ناخالص داخلی آن کشور می‌شود. بسیاری از فعالیت‌های دیگر در حیات وحش مانند پیاده‌روی در آن، ماهیگری و قایقرانی موجب افزایش درآمدهای دولت‌ها می‌شود. حضور گردشگران خارجی موجب به وجود آمدن فرصت‌های شغلی می‌شود که این نیز به نوبۀ خود موجب افزایش رفاه اقتصادی مردم خواهد شد. بسیاری از کشورها امروزه، در حال توسعه گردشگری حیات وحش هستند. سنگاپور یکی از نمونه‌های فوق العاده است که یک دولت با انجام اقدامات گسترده به ایجاد و حفظ حیات وحش به منظور ارتقای گردگشگری در کشور خود پرداخته است.

تفریحی و زیبایی شناختی

نابودی حیات وحش، امکان داشتن تفریحات بسیاری برای علاقمندان به طبیعت، هنر، عکاسی و گردشگری را از بین خواهد برد. در بسیاری از کشورهای پیشرفته با ایجاد زیرساخت‌های لازم امکان گشت و گذار در طبیعت و مشاهدۀ حیوانات فراهم شده است. این امر برای مردمانی که امروزه بیش از هر زمان دیگری درگیر زندگی شهری و ماشینی شده‌اند لازم و ضروری است و موجب بهبود در سلامت روانی و جسمانی آنها می‌شود. از دیرباز مستندهای حیات وحش توجه بسیاری را به دنیای شگفت‌انگیز خود جلب کرده است که البته با نابودی و انقراض گونه‌های جانوری و گیاهی این امکان از بین خواهد رفت.

حیات وحش ایران گونه‌های گیاهی و جانوری و زیستگاه طبیعی آنان را دربرمی‌گیرد. یکی از معروف‌ترین گونه‌های جانوری ایران آخرین گونۀ یوز آسیایی است که یوز ایرانی هم خوانده می‌شود و امروزه فقط در ایران یافت می‌شود. تغییرات زمینی، آزار و اذیت انسان، گسترش بیابان‌ها و شکار از عوامل تهدید این گونۀ جانوری در ایران می‌باشد. ایران گونه‌های شیر و ببر مازندران را در اوایل قرن بیستم از دست داده است.

عکس: یوزپلنگ ایرانی – از محمد سلامی در کانال روزمرگی‌های یک محیط‌بان

حیات وحش ایران، طبق آمار سازمان حفاظت محیط زیست ایران، ۱۵۰۰ گونۀ جانوری – پستاندار، پرنده، خزنده، دوزیست و ماهیان آب‌های داخلی و حدود ۶۵۰ گونۀ ماهی در آب‌های دریایی – در اکوسیستم‌های خشکی و آب‌های داخلی کشور شناسایی شده‌است. از این‌گونه‌ها می‌توان به ۱۹۷ گونه پستاندار، ۵۳۵ گونه پرنده، ۲۲۷ گونه خزنده، ۲۱ گونه دوزیست و ۱۶۰ گونه ماهیان آب‌های داخلی اشاره کرد. از این تعداد حدود ۷۶ گونه از رده‌های جانوری ایران در فهرست قرمز اتحادیۀ جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارد که این گونه‌ها شامل ۱۹ گونه از پستانداران، ۲۵ گونه از پرندگان، ۱۶ گونه از خزندگان، چهار گونه از دوزیستان و ۱۰ گونه از ماهیان آب‌های داخلی است. سازمان حفاظت محیط زیست ایران در سال ۱۳۹۲ اعلام کرد که دست‌کم ۷۴ گونه از جانوران در ایران در سیاهۀ قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت قرار دارند. به جز یوزپلنگ ایرانی که در وضعیت بحرانی قرار دارد، پستاندارانی مانند گوزن زرد ایرانی، گورخر آسیایی، فک دریای خزر، هوبره، پلنگ، خرس سیاه آسیایی، تمساح پوزه کوتاه، نهنگ آبی و نهنگ باله‌ای نیز در معرض خطر انقراض هستند.

ایران با داشتن حدود شش هزار گونه گیاهی دارای یکی از غنی‌ترین گونه‌های گیاهی از جنگل‌های شبه حاره‌ای گرفته تا درخت‌ز‌ارهای سازگار با خشکی و … است.

                                     عکس: جنگال، مسن ترین یوزپلنگ آسیایی – از زنده‌یاد هادی فهیمی در کانال روزمرگی‌های یک محیط‌بان

۱. با کمک‌های مالی و یا کارهای داوطلبانه به گروه‌ها و انجمن‌های حفاظتی محیط زیست و حیات وحش کمک کنید. دوستداران محیط زیست با انجام فعالیت‌های داوطلبانه سازماندهی شده نظیر جمع‌آوری زباله و … به حیات محیط زیست کمک می‌کنند.

عکس: توزیع علوفه برای حیات وحش در برف سنگین توسط محیط‌بانان و دوستداران طبیعت – از صابر سلیمی علمداری در کانال روزمرگی‌های یک محیط‌بان

۲. با خودداری از خریدن کالاهایی که به طور مستقیم از حیات وحش تامین می‌شوند مانند پوست و یا دیگر اعضای بدن حیوانات کمک شایانی به توقف اقدامات بی‌رحمانۀ تجاری در قبال حیات وحش می‌کنید. همچنین خرید و فروش گونه‌های جانوری و در معرض خطر انقراض گامی به سمت نابودی آن گونه می‌باشد. به طور مثال یکی از مهم‌ترین عوامل تهدید سمندر لرستانی در ایران صید، خرید و فروش سمندرها به منظور نگهداری در خانه‌ها می‌باشد. همچنین با خرید گونه‌های مهاجم و غیربومی ضمن خروج گونه از چرخه زیستی به اکوسیستم منطقه خود لطمه خواهید زد.

                                  عکس: سمندر لرستانی – از کانال روزمرگی‌های یک محیط‌بان

۳. پلاستیک کمتر مصرف کنید. پلاستیک‌ها تجزیه‌پذیر نیستند. آنها در واقع در برابر باکتری‌ها و دیگر ارگانیزم‌ها برای تجزیه شدن مقاومت می‌کنند. اما در نهایت به علت قرار گرفتن در معرض عناصر دیگر، نور خورشید و به ویژه آب دریا به ذرات کوچک تبدیل می‌شوند. این ذرات کوچک به مواد غذایی برای موجودات دریایی شباهت دارند. نتیجه این فرآیند بسیار غم انگیز است. این مواد به شکل مواد غذایی سمی، به ما برمی‌گردند یا موجب مرگ و از بین رفتن حیات وحش می‌شوند. با فراهم کردن شرایط بازیافت این گونه مواد کمک زیادی به حفظ حیات وحش می‌کنید.

۴. محیط زیست را آلوده نکنید. یکی از بزرگ‌ترین مشکلات جهان امروز، آلودگی محیط زیست است که باعث آسیب‌های جدی و جبران‌ناپذیر به جامعۀ بشری و محیط زیست می‌شود.

۵. با احتیاط رانندگی کنید. در جاده‌هایی که از نزدیکی زیستگاه حیوانات عبور می‌کنند، به ویژه آنهایی که علائم هشدار دهنده دارند با سرعت کم رانندگی کنید. هر سال بسیاری از حیوانات حیات وحش ایران در برخورد با اتومبیل‌ها از بین می‌روند.

۶. گونه‌های حیات وحش در معرض خطر اطراف خود را بشناسید. به دوستان و خانواده خود دربارۀ حیات وحش شگفت‌انگیز، پرندگان، ماهی‌ها و گیاهانی که در اطراف شما زندگی می‌کنند آموزش دهید. اولین قدم برای محافظت از گونه‌های در معرض انقراض، یادگیری در مورد اهمیت و جذابیت آنها است.

۷. تیراندازی و یا به دام انداختن حیوانات در حال انقراض غیرقانونی می‌باشد. این گونه فعالیت‌ها منجر به از بین رفتن یک گونه از حیات وحش می‌شود. در هیچ فعالیتِ این چنینی شرکت نکنید و در صورت مشاهده در اسرع وقت آن را گزارش کنید.

۸. ایران با انتشار سالانه ۶۴۸ میلیون تُن دی‌اکسیدکربن جز کشورهای آلوده کنندۀ هوا در جهان شناخته می‌شود. انتشار این گاز یکی از دلایل گرم شدن کرۀ زمین شناخته می‌شود. این پدیده اثرات زیان‌باری بر حیات وحش و محیط زیست جهان دارد. با استفاده از انرژی پاک و حمایت از استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در مقابل این اثرات زیان‌بار مقاومت کنید.

در نهایت در آستانۀ سال جدید، تصمیم بگیریم با هم و برای هم و برای حیات وحش ایران از هیچ تلاشی دریغ نکنیم. حتی کوچک‌ترین اقدامات ما می‌تواند از نابودی حیات وحش ایران جلوگیری کند. محیط‌بانان کشورمان، این افراد پرتلاش و عاشق طبیعت و زندگی با وجود شرایط نامساعد حمایتی و شغلی بیش از گذشته به کمک ما، مردم ایران نیاز دارند.